جز از جام توحید هرگز ننوشم فارسی دهم
به خون، گَر کِشی خاک من، دشمن من
بجوشد گُل اندر گُل از گلشن من
ای دشمن، اگر سرزمین مرا غرق در خون کنی باز دوباره از باغ و گلزار من گل می‌روید.
آرایه: تکرار (گل) - واج آرایی (صامت «گ» و «ن») - استعاره (گلشن استعاره از سرزمین)
تنم گر بسوزی، به تیرم بدوزی
جدا سازی ای خصم، سر از تن من
ای دشمن اگر بدنم را بسوزانی و یا با تیر مرا هدف بگیری و حتی سرم را از تنم جدا کنی.
آرایه: جناس ناقص (بسوزی و بدوزی) - مجاز (سر از کل بدن)
کجا می‌توانی، ز قلبم رُبایی
تو عشق میان من و میهن من؟
هرگز نمی‌توانی عشق میان من و میهنم را از قلبم بگیری.
من ایرانی‌ام آرمانم شهادت
تجلّیِ هستی است، جان کندن من
من یک ایرانی هستم و آرزویم شهادت است. شهادت من آشکار کنندۀ هستی و بودنِ من است.
آرایه: کنایه (جان کندن کنایه از کشته شدن)
مپندار این شعله، افسرده گردد
که بعد از من افروزد از مَدفَن من
فکر نکن که این شعلۀ عشق خاموش شود، هرگز! زیرا بعد از مرگ من از قبرم شعله ور خواهد شد.
آرایه: استعاره (شعله از عشق) - مراعات نظیر (شعله، افزوده)
نه تسلیم و سازش، نه تکریم و خواهش
بتازد به نیرنگ تو، تو سن من
نه با تو صلح و سازش می‌کنم و نه از تو خواهش و تمنا خواهم کرد، بلکه این روح نا آرام من بر حیله و نیرنگ تو خواهد تاخت.
آرایه: سجع متوازی (سازش، خواهش)
کنون رودِ خلق است، دریای جوشان
همه خوشۀ خشم شد خرمن من
اکنون سیل جمعیت مردم به دریای خروشانی تبدیل شده است و تمام وجود من نیز لبریز از خشم و خروش است.
آرایه: مراعات نظیر (رود و دریا، خوشه و خرمن) - تشبیه (خلق به دریا، خرمن به خوشه)
من آزاده از خاکِ آزادگانم
گل صبر، می‌پرورد دامن من
من انسانی آزاده از سرزمین آزادگان هستم و دامان من محل رویش صبر است.
آرایه: مجاز (دامن مجاز از وجود من) (خاک مجاز از کشور) - اضافۀ تشبیهی (گل صبر)
جز از جامِ توحید، هرگز ننوشم/p>
زنی گر به تیغ ستم گردن من
من تنها خداوند یکتا را می‌پرستم حتی اگر با شمشیر ستم گردن مرا بزنی.
آرایه: مراعات نظیر (جام و نوشیدن) - مجاز (گردن مجاز از کل وجود)
کار گاه متن پژوهی
1- برای واژۀ «افسرده» دو معادل معنایی بنویسید.
غمگین - پژمرده - اندوهگین
2- اجزای هر جملۀ بیت زیر را در جدول قرار دهید.
مـن ایرانیـم، آرمانـم شـهادت
تجّلیِ هسـتی اسـت، جانکندن من تجل
|
نهاد |
گزاره |
|
من |
ایرانیم (ایرانی هستم) |
|
آرمانم (آرمان من) |
شهادت (شهادت است) |
|
جان کندن من |
تجلی هستی است |
3- در بیت زیر، ضمیر «_َ_م» به ترتیب، در نقش دستوری مضاف‌الیه و مفعول قرار گرفته است.
تنـم گـر بسـوزی بـه تیـرم بـدوزی
جدا سـازی ای خصم، سر از تن من ...
1- «مشبّه» و «مشبّه به» را در هر تشبیه معیّن کنید.
کنون رود خلق است، دریای جوشان
همه خوشۀ خشم شد، خرمن من»
مشبه: خلق مشبه به: رود
مشبه: رود خلق مشبه به: دریای جوشان
مشبه: خرمن مشبه به: خوشۀ خشم
2- این سروده را از نظر قالب و مضمون با شعر«مهر و وفا» مقایسه کنید.
قالب هر دو شعر «غزل» است. با این تفاوت که از نظر مضمون غزل «مهر و
وفا» عاشقانه - عارفانه است اما محتوای «خاک آزادگان»، حماسی و میهن
پرستانه است.
3- در شعری که خواندید، واژه‌های «خاک» و «شعله» در کدام مفهوم مجازی به کار رفته‌اند؟
خاک: کشور شعله: عشق
4- گاهی اجزای کلام، برای تأثیر بیشـتر سـخن در زبان ادبی، بنابر تشـخیص شـاعر یا نویسـنده جابه جـا می‌شـود؛ ماننـد مصـراع «گلِ صبر، می‌پرورد دامـن من»، که مفعـول و فعل بر نهاد، مقدّم شـده اسـت تا شـیوایی و رسـایی کلام بیشـتر شـود؛ به این گونه بیان، «شـیوۀ بلاغی» می‌گویند.
* نمونه‌ای از کاربرد شیوۀ بلاغی را در متن درس بیابید و آن را توضیح دهید.
در مصراع «زنی گر به تیغ ستم، گردن من»، فعل بر متمم و مفعول جمله، مقدم شده است. اگر گردن من (را) به تیغ ستم زنی.
در مصراع «همه خوشۀ خشم شد خرمن من»، مسند و فعل بر نهاد مقدم شده است. خرمن من همه خوشۀ خشم شد.
1- در کدام بیت، بر مفهوم «یگانه پرستی» تأکید شده است؟
جز از جامِ توحید، هرگز ننوشم
زنی گر به تیغ ستم گردن من
2- مضمون بیت‌های دوم و سوم را با سرودۀ زیر مقایسه کنید.
تا زَبَر خاکی ای درخت تنومند
مگسل از این آب و خاک ریشهٔ پیوند
ادیب الممالک فراهانی
همۀ این بیت‌ها بر میهن دوستی و عشق به وطن تأکید دارند.
3- در کدام بیت، به مفهوم آیۀ شـریفۀ «وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ اَمْوَاتًا َبلْ اَحْیَاء عِندَ رَبّهِمْ یُرْزَقُونَ» (سورۀ آل عمران، آیۀ 169) اشاره شده است؟
معنی آیه: ای پیامبر، هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند. بلکه آنان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.
مپندار این شعله، افسرده گردد
که بعد از من افروزد از مَدفَن من
4- مقصود از مصراع دوم بیت زیر چیست؟
من آزاده از خاکِ آزادگانم
که بعد از من افروزد از مَدفَن من
1- فرزندان صبور پرورش می‌دهم. 2- صبوری می‌کنم
